İstər özəl, istərsə də dövlətə aid olan sektor olsun, kapital qoyuluşunun səmərəli şəkildə istifadə edilməsi lazımdır. Kapital sahibi ilə kapital tələb edən tərəf bazara mənfəət məqsədilə girərlər. Kapital qoyuluşu iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinə və müxtəlif məqsədlərlə ola bilər.
İstər keçid dövrü, istərsə də bazar iqtisadiyyatı olsun, kapital sahibi ilə kapitaldan istifadə edən tərəf üçün bazar və onu əhatə edən ətraf mühit risklə doludur.
Ümumiyyətlə ətraf mühitdə müəyyənlik, risk və qeyri-müəyyənlik şəraiti mövcuddur. Müəyyənlik hadisənin 100% dəqiqliklə olmasıdır. Risk məqsəd qarşısına çıxan bir əngəldir. Risk müəyyənlik ilə qeyri müəyyənlikdən hər hansı bir hadisənin olması ehtimallılığı ilə fərqlənir. Risk bütün fəaliyyət sahələrində (siyasi, sosial, iqtisadi və s.) mövcuddur. Qeyri-müəyyənlik riskə görə daha təhlükəlidir. Qeyri-müəyyənlik mühitinə girənlər öncədən itkilərlə razılaşmalıdırlar.
İqtisadiyyatın bütün fəaliyyət sahələrində kapital sahibi ilə kapitaldan istifadə edən tərəf riski nəzərə alaraq qərar verməlidir.
Riskin təyin olunması üçün isə müxtəlif metodlar mövcuddur. Bunlar həm şifahi, həm də riyazi metodlardır. Lakin bu metodları istifadə etmədən öncə, riski meydana
gətirən amilləri nəzərə alaraq, onlara qarşı tədbirlərin görülməsi lazımdır.
Riski meydana gətirən əsas amillər aşağıdakılardır:
1. Ölkədəki siyasi, iqtisadi, sosial vəziyyət,
2. Vergi qanunları və gömrük tarifləri,
3. Pul – kredit siyasəti,
4. Kapitalın qoyulduğu sektorlar,
5. Sahibkarlıq fəaliyyəti ilə əlaqədar bilik səviyyəsi,
6. İstifadə ediləcək kapital,
7. Bazar və bazardakı tələb, təklif və rəqabət,
8. Fəaliyyət müddəti,
9. Texnologiya, iş-gücü, xammal və informasiyanın mövcud vəziyyəti.
Kapital qoyuluşundan öncə layihələr hazırlanır. Hazırlanmış layihə bir neçə layihələrlə birlikdə qiymətləndirilir. Daha çox səmərə verən layihə seçilir. Lakin riskə görə qiymətləndirmə aparıldıqdan sonra, daha az riskli layihə qəbul edilməlidir.
Qərar vermədə ən çətin məqam, səmərəliliyi ilə riski yüksək olan və ya səmərəliliyi ilə riski az olan layihələrin seçilməsidir. Qərar verənləri üç qrupda toplamaq olar: Riski qəbul edən, etməyən və riski nəzərə almayan tərəflər.
Ümumi olaraq qərar verənlər riski qəbul etməzlər. Riski nəzərə almaqla hər üç tərəfin kapital qoyuluşundan sonra əldə etdikləri mənfəətlərinin nə qədər faydalı olub-olmadığını (risk – fayda əlaqəsi) aşağıdakı şəkildə göstərmək olar:
Ümumi faydada: müəssisənin prestiji, böyüməsi, ümumi keyfiyyət, maksimum mənfəət ilə minimum xərc, müxtəlif növ məhsulun istehsalı və s. nəzərə alınır.
Riski qəbul etməyənlərdə; risk daha az, mənfəət çox olmaqla ümumi fayda az olacaqdır.
Riski qəbul edənlərdə; risk ilə mənfəət, riski qəbul etməyənlərdən yüksəkdir. Və ümumi fayda isə böyükdür.
Riski nəzərə almayanlarda; risk ilə mənfəət çox olmaqla ümumi fayda daha böyük olacaqdır.
Hər hansı bir layihənin qəbulunda mütləq riski nəzərə almaq lazımdır. Riskin ölçülməsi zamanı layihədə qiymətləndirmə obyektiv olmalıdır. Kapital qoyuluşunu riski az olan sektorlara yönləndirmək lazımdır. Şübhəsiz sektorlar arasında riski böyük olan sektor, kənd təsərrüfatı, inşaat və mədənlərdir. Kapital qoyuluşunda, sadəcə bir sektorun olması və bu sektorunda kənd təsərrüfatı sektoru olması riski ikiqat artırır.
Riski meydana gətirən amillərin birincisi zamanın uzunluğudur. Zaman amili riskin riyazi metodlarla hesablanmasında əsas götürülür. Uzun müddətli investisiya layihələri hazırlanarkən ən azı 10 il müddətinə nəzərdə tutulur.
İstehsal təyinatlı investisiya layihələrində riskin analiz edilməsi əsasən iki mərhələdən ibarətdir:
a) Layihələrin hazırlanması zamanı,
b) Layihələrin qiymətləndirilməsi zamanı.
Layihələr hazırlanan zaman riski meydana gətirən bir çox faktorları nəzərə almaq lazımdır:
a) Bazarla əlaqədar: Xammal ilə satış bazarının düzgün seçilməməsi, alıcı seçimindəki xətalar və bazar payının təmin edilməsindəki xətalarıdır. Bu xətalar əlavə xərclərə, məhsul keyfiyyətinin düşməsinə və alıcı ların itirilməsinə səbəb ola bilər.
b) Texnologiyada: Təsisat planlamasındakı xətalar, avadanlıqların düzgün seçilməməsi, istehsal həcminin, iş-gücü və dəzgahların iş həcmlərinin xətalı olması riskə səbəb ola bilər.
c) Siyasi-iqtisadi: Layihə hazırlandıqdan sonra, ticarət, gömrük, vergi qanunlarındakı dəyişikliklər, fərqli pul siyasəti, ixracat ilə idxalat sistemindəki dəyişikliklər, bazar qiymətlərindəki sürətli dəyişmələr, kapital bazarlarının vəziyyəti, digər sektorların zəif inkişafı, ölkədəki siyasi, mədəni, sosial, demoqrafik vəziyyət riski meydana gətirən əsas amillərdir.
d) Əmək qanunları: İşçi əməyinin, təhlükəsizlik qaydalarının xətalı olması və s.
e) Müəyyən tipli layihələr var ki, bu layihələrdə riskin olmaması mümkün deyildir. Məsələn: Atom enerjisi istehsalı ilə əlaqədar hazırlanan layihələr.
Risk analizi aşağıdakı 4 mərhələyə bölünür:
1. Ətraf mühitə görə analiz
2. Həssaslıq Analizi
3. Düzəltmə metodu
4. Ehtimallar üsulu
Risk analizinin model şəkli aşağıdakı kimidir. Modeldəki addımlar yuxarıdakı 4 mərhələ ilə həyata keçirilir.
Bu üsullar riyazi hesablamalara əsaslanır.
Risk analizində ilk öncə məqsədimiz müəyyənləşdirilir. Məqsədyönlü fəaliyyətə girərək, riski müəyyənləşdirdikdən sonra riskin azaldılması, layihədən imtina etmə və ya riskə girmək kimi qərarlar verilir.
Məqsəd müəyyənləşdikdən sonra, ətraf mühit təsirinin ölçülməsi metodu ilə riskin ölçülməsi fəaliyyəti başlayır.
Burada məqsəd riskin hansı ağırlıqda olması, sinifləndirilməsi müəyyənləşdirilir.
Layihələr hazırlandıqdan sonra riskin olub olmamadığı yoxlanılır. Uzunmüddətli layihələrdə riskdən qaçmaq mümkün deyildir. Buna görə də riskə görə qiymətləndirmə aparılır.
Müəllif: AYHAN ERDAL, YAŞAR KƏRİMOV
Kitabın adı: İnvestisiya layihələrinin hazırlanması və qiymətləndirilməsi