Qədim Çin müdriki Çjuan-çzı bir səhər yuxudan oyanan kimi hönkürməyə başlayır. Başına yığışan tələbələri soruşurlar:
– Nə olub sənə, ustad? Niyə belə zülüm-zülüm ağlayırsan?
Ustad cavab verir:
– Çox çıxılmaz durumdayam. Yuxuda gördüm ki, kəpənəyə çevrilmişəm.
Tələbələri ona ürək-dirək verməyə girişdilər:
– Eh, adam da bunu özünə dərd eləyər? Hər kəs yuxuda başqa bir şeyə çevrildiyini görə bilər də. Bunda pis nə var axı?
Çjuan-çzı qayğılı halda dedi:
– Məsələ, əlbəttə ki, bunda, yəni çevrilmədə deyil. İndi başım dərddən, qayğıdan ayrılmır, içimi şübhələr yeyir və üstəlik, bilmirəm ki, bütün bunları nəyə və haraya yozum. Gecə mən, Çjuan-çzı, gördüm ki, bir kəpənəyə çevrilmişəm. Sonra içimi fikir bürüdü və mən hələ də düşünürəm: bəlkə elə kəpənəyə də elə gəlirmiş ki, o, Çjuan-çzıya çevrilib? Hə?
Doğrudan da, əgər Çjuan-çzı özünün yuxuda kəpənəyə çevrildiyini görə bilirsə, onda bunun əksi niyə mümkün olmasın axı? Bəlkə o çiçəyə qonan kəpənək də ara-sıra özünü lap elə Buddanın yerində hiss eləyir? Bunu kim bilər ki?
Əslində yuxarıdakı əhvalatda Çjuan-çzı çox önəmli və gözəl bir məsələni gündəmə gətirib: zahirdə gördüyümüz şeylərin yuxu, ilğım (miraj) olub-olmadığından hansımız tam əminik? İnsanlıq tarixində bu gördüyümüz dünyanın bir yuxu olduğunu iddia edən fəlsəfi düşüncələr çox olub. Amma bu düşüncə tərzlərini nə qəbul edənlər tapılır, nə də onların puç və əsassız olduğunu əsaslandıranlar.
Bir vaxtlar irland əsilli ingilis filosofu Corc Berkli (1685-1753) sübuta yetirmişdi ki, duyğularımıza təsir edən və çevrəmizdə var olan bu maddi aləm – yuxudur. Nə o özü, nə də başqaları sona qədər bu nəzəriyyəyə inanmayıblar. Danışırlar ki, bir gün Berkli həkim dostu Consonla birlikdə gəzintiyə çıxıbmış. Filosof özündən razı halda dostunun qarşısında öyünür: «Mən hamıya sübut eləmişəm ki, bu maddi dünyaya bel bağlamaq, inanmaq olmaz, çünki o, bir yuxu qədər keçicidir. Hələ ki, heç kəs bunun əksini sübut etməyə cürət etməyibdir».
Bu sözləri eşidən həkim Conson əyilib, yerdən bir daş götürür və onu zərblə dostu Berklinin ayağına vurur. Özündənrazı filosofun ağrıdan bağırdığının şahidi olan Conson soyuqqanlılıqla deyir: «Hə, bax, bu daş – son dərəcə realdır. Yuxu-filan deyilmiş!». Buna cavab olaraq Berkli qəhqəhə çəkib deyir: «Amma heç bu faktın özü də mənim nəzəriyyəmi alt-üst etmir. Ola bilsin ki, indicə qulağını çınladan bu bağırtını əslində sən öz yuxunda eşitdin. Bu ayağımdakı yaradan axan qanın nə dərəcədə gerçək, nə dərəcədə yuxu olduğunu isə sən mənə heç cür sübut edə bilməzsən».
Müəllif: Azad Yaşar